Sport żużlowy, żużel — wyścigi motocyklowe na torach zbliżonych kształtem do owalu, jedna z dyscyplin sportów motorowych. Na żużlu zawodnicy ścigają się zazwyczaj przez cztery okrążenia, ze startu wspólnego, pokonując tor zawsze w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Wykorzystywane do zawodów żużlowych tory posiadają sypką nawierzchnię, a specjalne motocykle żużlowe nie posiadają skrzyni biegów ani hamulców. Sport ten cieszy się popularnością głównie w Europie, w szczególności w Wielkiej Brytanii, Danii, Szwecji i Polsce.

Polska nazwa żużel oraz popularne określenie czarny sport wywodzą się z czasów, kiedy na torach stosowano jedynie czarne nawierzchnie żużlowe, obecnie wyparte przez specjalne mieszanki granitu. Na świecie sport ten znany jest pod nazwą speedway.





Historia sportu

Początki żużlu
Start spod taśmy – początki ligi w Polsce (Opole)
Start spod taśmy – początki ligi w Polsce (Opole)

Początki sportu żużlowego sięgają początków XX wieku. Ścigano się nieregularnie na motocyklach drogowych, zazwyczaj na nawierzchniach trawiastych, torach kolarskich lub do wyścigów chartów. Za początek żużla, nazywanego wtedy w j. angielskim dirt-trackiem, uznaje się zawody motocyklowe na torze do wyścigów kłusaków w australijskim West Maitland, zorganizowane 15 grudnia 1923. Zawody przyjęły się i rozpoczęto ich regularną organizację na różnych tego typu torach.

Do Europy pomysł trafił pod koniec lat 20. XX wieku. Pierwsze udokumentowane zawody w dirt-tracku, czyli na nawierzchni żużlowej, rozegrano w Manchesterze 25 czerwca 1927. Za początek sportu żużlowego w Europie uznaje się często zawody w High Beach rozegrane 19 lutego 1929, które oglądało ponad 30 tysięcy widzów. W tym samym roku zainaugurowano pierwszą na świecie regularną ligę żużlową, dziś znaną jako British Elite League. Indywidualne mistrzostwa świata powstały w 1936 w oparciu o cykl turniejów indywidualnych organizowanych przez redakcję brytyjskiego pisma The Star od 1929. Pierwszym mistrzem świata został Australijczyk Lionel van Praag[1].

Od początku lat 30. XX wieku rozgrywano także podobne zawody w Polsce, używając niezmodyfikowanych maszyn drogowych o różnych pojemnościach silników. Rozegrane 7 sierpnia 1932 w Mysłowicach zawody indywidualne uznaje się za pierwsze indywidualne mistrzostwa Polski. Obowiązywał podział na klasy w zależności od pojemności silnika. W klasie do 250 cm³ zwyciężył Alfred Weyl, w klasach do 350 cm³ i do 500 cm³ - Rudolf Breslauer[2].

Podział na klasy i motocykle drogowe dominowały w polskim sporcie żużlowym aż do końca lat 40. Regularna liga żużlowa została zorganizowana w Polsce od 1948 roku, bez podziału na klasy. Wtedy zaczęły się pojawiać w Polsce motocykle przystosowane specjalnie do startów na nawierzchniach żużlowych.

Odmiany

Żużel klasyczny


Gala lodowa

Istnieje kilka odmian dyscypliny określanej wspólnym mianem "żużel". W każdej z nich rozgrywane są niezależne mistrzostwa świata. Odmiany różnią się rodzajem nawierzchni, długością torów oraz regionami, w których zyskały popularność.

Najstarszą i najpopularniejszą z odmian jest tzw. żużel klasyczny, który rozgrywany jest na torach o długości 260-425 m o sypkiej nawierzchni. W zależności od długości toru zmienia się specyfika wyścigów. Tory o długości do 300 m (tzw. techniczne), spotykane najczęściej w Wielkiej Brytanii, wymagają od zawodników większych umiejętności w zakresie techniki pokonywania łuków oraz wpływają na widowiskowość zawodów[3]. Długości eksploatowanych torów żużlowych spotykanych w Polsce wahają się od 320 do 400 m.

W żużlu na torach klasycznych zawodnicy ścigają się zazwyczaj przez cztery okrążenia, a w każdym wyścigu (zwanym biegiem) startuje zwykle czterech (rzadziej pięciu lub sześciu) żużlowców. Odmiana ta jest najpopularniejsza w Polsce, Szwecji, Wielkiej Brytanii , które mają najbardziej rozbudowane rozgrywki ligowe na świecie.

W Niemczech, Belgii i Holandii popularniejszy jest żużel na długich, trawiastych torach (ponad 425 m), który nie wymaga od zawodników tylu umiejętności technicznych, co żużel klasyczny (ze względu na mniejszy kontakt między zawodnikami i łagodniejsze łuki), w zamian wymaga większej wytrzymałości - wyścigi na długich torach odbywają się często na wiele okrążeń.

Tory krótkie (do 260 m) nazywane są mini-torami i służą zazwyczaj do szkolenia młodych zawodników startujących później w żużlu klasycznym. Starty na mini-torach (tzw. mini żużel), ze względu na częste i ciasne łuki, pozwalają zawodnikom wyrabiać technikę jazdy. Zazwyczaj na mini-torach korzysta się z mniejszych motocykli o mniejszych pojemnościach silników (z reguły 80 cm³). Mini-tory funkcjonują zazwyczaj przy ośrodkach żużla klasycznego, głównie w Szwecji, Polsce oraz Danii. W treningach na mini-torach w Polsce uczestniczyć mogą adepci w wieku 10-15 lat[4].

W części krajów byłego ZSRR znaczną popularność posiada ponadto żużel na lodzie, różniący się od odmian na torach o nawierzchniach sypkich lub trawiastych techniką pokonywania zakrętów (niemożliwy jest tzw. ślizg kontrolowany), oraz konstrukcją motocykli. W celu uzyskania przyczepności, opony motocykli do żużla na lodzie wyposażone są w kolce.